اندیشه‌ها

یکی از شبهات این است که اگر شما در ادیان نگاه بکنید، می‌گویند «دین چگونه به وجود آمده؟» دین بر مبنای نیاز بشر به وجود آمده، یعنی کل کتاب‌های ادیانی را اگر شما نگاه بکنید، زیرساخت‌شان در واقع همین است؛ چون نگاه این‌ها یک نگاه جامعه‌شناسانه به دین است.

در واقع آقای شاه‌آبادی چون فصوص درس می‌دادند - که آن‌طوری که مستحضر هستید، امام خمینی به مدت هفت سال در حوزه قم، زمانی که آقای شاه‌آبادی در قم بودند نزد ایشان فصوص می‌خواندند – خودبه‌خود خواندن فصوص و درس دادن آن در نگاه و اندیشه آقای شاه‌آبادی اثر داشته. از جمله مباحثی را که ما می‌توانیم بگوییم که امام خمینی هم در آن تعلیقیه نقل کرده‌اند، در ابتدای بحث مقدمه قیصری، مثلاً بحث وجود به این صورت مطرح شده.

شما که بحث عقلانیت را مطرح کردید، این را می‌توانیم این‌گونه بگوییم که در مقابل فطرت، که آقای شاه‌آبادی به این صورت مطرح می‌کند، که باز عقل از ریشه عقالی است که دست و پایش بسته است، باز درست است که نسبت به عالم مثال و عالم ماده یک لطافت و کمال بیشتری دارد؛ اما باز نسبت به عالم اسما و ذات اقدس الهی یک نوع کدورت و زمختی دارد، چون هرچه از عالم بالا به سمت پایین می‌آییم، عالم اعيان آشکار می‌شود، چون حجاب خودبه‌خود بیشتر می‌شود.

س: مرحوم شاه‌آبادی آنچه که  به صورت پراکنده در این کتاب‌هایشان ذکر کرده‌اند و در شرحی که در مصباح‌الأنس هم می‌بینیم و وجود دارد، این است که برای بحث تنزیه و تشبیه، آقای شاه‌آبادی مطرح می‌کنند که «نوح در حال بود، یعنی حال عرفانی داشت. و در آن حال عرفانی تنزیه را مطرح می‌کرد و چاره‌ای غیر از این نبود. یک حال بود، یک لامعه بود.

بگذارید یک عبارت از مرحوم آقای شاه‌‌آبادی در باب ولایت بگویم. آیه شریفه امانت به اشکال مختلف تفسیر شده. مثلاً ملاصدرا امانت را آنجا وجود تفسیر می‌‌کند؛ با یک تفسیر خاص «انا ارضنا الامانة علی السماوات» در پایان آیه آمده که آسمان‌‌ها و زمین و کوه‌‌ها ولایت را نپذیرفتند «و اشفقن منها»؛ ترسیدند، «و حملها الانسان»؛ انسان آن را حمل کرد، «انه کان ظلوما جهولا.» ایشان می‌‌گوید این امانت ولایت است. بعد ظلوم و جهول را خیلی متناسب با این دیدگاه و خیلی زیبا تفسیر می‌‌کند. می‌‌گوید که ظلوم و جهول بر وزن فعول است.

از گذشته تا به امروز، مدعیان ناصالحی در کنار یا در برابر عرفان و عارفان اصیل، همواره عرض اندام کرده و افزون بر مخدوش کردن چهره جریان اصیل عرفانی، مشکلات و نابسامانی‌های فراوان فردی و اجتماعی را نیز باعث شده‌اند. امروزه به دلایل گوناگون، شناخت این افراد و جریان‌ها و رویکرد معقول و منطقی به آن‌ها یکی از مهم‌ترین وظیفه‌های مدافعان عرفان اصیل اسلامی محسوب می‌شود. البته بدون استفاده از پشتوانه پژوهشی، رسیدن به چنین هدفی، قرین موفقیت نخواهد بود.
نوشتار حاضر (که در همین راستا نگاشته شده) بر آن است که با رویکری نظری-کاربردی به یکی از مسئله‌های مربوط به موضوع شبه‌عرفان‌ها در جامعه امروز ایران بپردازد.

س: همان‌‌طوری که مستحضر هستید، در ساحت عرفانی ما، به‌ویژه در سنن، علی‌‌الخصوص عرفان و فلسفه، بحث مکتوم بودن مطرح بوده است و اینکه خیلی از تعالیم را در حقیقت مکتوم می‌‌کردند و در پنهان به افراد خاص تعلیم می‌‌کردند. حتی در تعابیر دینی و شریعتی ما داریم که مَحرم سرّ را می‌‌جستند و به آن‌‌ها مفاهیم خاص را تعلیم می‌‌دادند و یک سری موارد عمومی را و درحقیقت یک سری هم افراد را جدا می‌‌کردند. یکی از مختصاتی که آقای شاه‌‌آبادی هم داشتند، این بود که در مساجد و در معابر عمومی و مکان‌‌های عمومی که همه نوع افراد بودند، مفاهیم عرفانی را مطرح می‌‌کردند.

چند نکته در اندیشه‌‌های مرحوم آیت‌‌الله شاه‌‌آبادی هست که از برجستگی خاصی برخوردار است و شاید بتوان گفت دیگران کمتر به آن توجه کرده‌‌اند. به‌‌خصوص نکته‌‌ای که در عرفان مرحوم آقای شاه‌‌آبادی خیلی چشمگیر و برجسته است، توجه به فطرت است. می‌دانید که بحث فطرت هم در فلسفه، هم در عرفان بحث مهمی است و خیلی از حکمای ما به این بحث آن عنایت لازم و آن توجه درخور را مبذول نداشته‌‌اند و با اینکه بحث خیلی مهم است و در قرآن هم به آن تصریح شده؛ اما  در بحث فطرت خیلی از حکما روشن بحث نکرده‌‌اند، گرچه مطالبی را گفته‌‌اند، به طور مبسوط و مشروح بحث فطرت را مورد توجه قرار نداده‌‌اند.

نیروی واهمه همان شعور ابتدایی است كه در جزئیات امور زندگی انسان كاربرد دارد، نیروی واهمه در دسترس تصرفات موجوداتی نامرئی به نام شیاطین یا ابالسه است كه بسیاری از حكمای معاصر از جمله امام خمینی متذكر تصرفات باطنی و درونی آن دشمن نادیدنی در نیروی واهمه و مبارزه عقل با آن شده‌اند. مثلاً در جایی كه دستور شرع مقدس اسلام در ارتباط با تحصیل وضو یا غسل، تیمم است،‌ این نیرو كه دستخوش تصرف شیاطین شده، نمی‌گذارد انسان به یك مرتبه شست‌وشو كفایت كند تا هم اسراف صورت پذیرد و هم فضیلت ابتدای وقت نماز از دست برود یا قضا شود.

در دفتر اول مثنوی، آمده است:
غرق حق خواهد که باشد غرق‌تر / همچو موج بحر جان زیر و زبر
زیر دریا خوش‌تر آید یا زبر؟! / تیر او دلکش‌تر آید یا سپر؟!
ولی آرزومندان به کناری می‌نشینند و حسرت غرقه شدن را می‌کشند و عمرشان تنها در بازی الفاظ طی می‌شود که:
زیر دریا خوش‌تر آید یا زبَر؟
اما هرگز پا به میدان نمی‌گذارند. بگذاریم و بگذریم...