سیره عرفانی

بسیاری از بندگان خالص خدا با توانی بالا و البته هموارگی در راه بندگی خداوند کوشا هستند. هنگامی که حضرت امیرالمؤمنین سلام‌الله‌علیه در نامه‌ای اشاره به ماجرای خیبر می‌کنند، آن حادثه محیرالعقول را وابسته به قدرتی ملکوتی و جانی برافروخته از نور الهی می‌دانند.[۱] این مسئله ثابت می‌کند که مردان خدایی نیروی ویژه خود را در عبادت حضرت احدیت از منبعی خارج از دستان و بازوان ظاهری دریافت می‌کنند.

در روز پنج‌شنبه سوم آذر ماه ۱۳۲۸، وقتی كه آيت‌الله ميرزا محمدعلی شاه‌آبادی از دنيا می‌رودند و به سمت لقاءالله عروج می‌كنند، تازه علما و مردم ايران متوجه می‌شوند چه گوهر تابناكی را در علم و فلسفه و عرفان اسلامی از دست داده‌اند. بازار تهران به حالت نيمه‌تعطيل درمی‌آيد. آيت‌الله نورانی در مشهد دستور تعطيلی بازار را می‌دهند و طبق فرمايش ايشان بازار مشهد به طور كامل تعطيل می‌شود. بازار قم نيز به همين مناسبت تعطيل می‌گردد و در كنار آن هم كلاس‌های درس حوزۀ علميۀ قم تعطيل شده و طلاب و علما به عزای اين آيت عظمای حق می‌نشينند.

از نکاتی که در مورد مرحوم آیت‌الله شاه‌آبادی باید عرض بشود، توسلات ایشان به خاندان رسالت است. چه بسا به خاطر عارف بودن یا فیلسوف بودن و داشتن این اسماء و عناوین، در اذهان ما چنین تداعی بشود که چنین شخصیت‌هایی کاری به سنت نداشتند؛ کاری به تبعیت از دستورات نداشتند. شاید این تداعی، به خاطر کسانی باشد که آن‌ها اسم عارف را بر خودشان گذاشتند.

معروف است امام خمینی از استادشان، آیت‌الله شاه‌آبادی، پرسیده بودند دلیل بیان مطالب عرفانی و ایمانی خاص به عامه مردم چیست و ایشان در پاسخ فرموده بودند: «بگذارید این کفریات به گوش این‌ها هم بخورد!» دکتر نصرالله حکمت، درباره اینکه چرا ایشان، بر خلاف دیگر عرفا و علما، اینگونه مطالب ویژه را در میان مردم مطرح می‌کردند، می‌گوید:

تأثیر لقمه و غذای انسان بر داشتن روحی خدایی و درونی بصیر و بینا بر کسی پوشیده نیست. این مطلب در روایات فراوانی آمده و قرآن کریم نیز به آن اشاره کرده است: «فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسانُ إِلى‌ طَعامِهِ[۱]؛ پس انسان باید به خوراکش با تأمل بنگرد.» بنابراین نه‌تنها حلال و حرام بودن لقمه، که پاکی و طهارت آن نیز بر پاکی روح انسان مؤثر است. آیت‌الله‌العظمی شاه‌آبادی با دانستن این نکته، چرایی از میان رفتن چشمان بصیر انسان را بیان می‌کند. علاوه بر اینکه با تعمق در این حکایت جلوه‌ای از روح عرفانی آن عارف کامل رخ می‌نماید:

انسان‌های جریان‌ساز و برجسته تاریخ همواره از میان هزاران راه و مطلب پیش روی خود، بهترین را برمی‌گزینند. امام خمینی نیز به عنوان انسانی الهی که در مسیر بندگی در جست‌وجوی برترین راه تقرب است، استادی می‌جوید که او را با اطمینان و سرعتی بیشتر سوی مقصود ببرد. ایشان که تا پیش از آشنایی با مرحوم شاه‌آبادی درس‌های مختلف خوانده و استادان گوناگون آزموده، همچنان تشنه بود. امام خمینی با دیدن شاه‌آبادی بزرگ، گوهر گم‌شده‌اش را می‌یابد. اهمیت این مطلب را از بیان نوه آیت‌الله شاه‌آبادی، حجت‌الاسلام سعید شاه‌آبادی، می‌شنویم:

ایشان بسیار عنایت داشتند به این‌که افرادی که مستعد هستند با دادن دستورالعمل‌های خاص اخلاقی، پله‌پله آن‌ها را به مرتبه كمال نزديك بکنند. ایشان از ساختن جوان‌ها و نوجوان‌هایی که در محضر ایشان بودند تا پیرمردها و کسبه بازاری که در نماز ایشان حاضر می‌شدند تا تربیت طلاب و فضلایی که بنا بود هادی و مبلّغ دین اسلام و مردم به دین اسلام باشند؛ همه این اقشار را در تربیت دینی و فعالیت‌های فرهنگی‌شان مورد نظر و مورد لحاظ داشتند.

دوره سوم اقامت ایشان در تهران ۱۵ سال بود. در این دوره توانستند تشکل‌ها و تجمع‌های اسلامی را سازماندهی و قانونمند کنند؛ تجدید بیعت و تجدید عهد کنند و افراد را جمع کنند و آن‌ها را با موازین اخلاقی اسلام آشنا و متهعد كنند و هم با موازین سیاسی‌اجتماعی اسلام. اصلاً آیت‌الله شاه‌آبادی یک انسان یک‌بعدی که فقط متوجه مسائل عبادی و عرفانی باشد و غافل از مسائل سیاسی و اجتماعی، نبود. بعضی‌ها عرفان را غلط و اشتباه فهمیده‌اند؛ اینکه همین‌طور منحصر بشود و یک‌بعدی به مسائل اجتماعی فقط  نگاه بکند و از مسائل اخلاقی و خودسازی انسان‌ها غفلت بکند.

تکیه حمام خانم که زندگی می­‌کردند، بزرگ بود و در کنار آن یک قهوه­خانه بود. آن را گرفتند برای حوزه ما. همه افرادی که اطراف زندگی می­‌کردند، مرید ایشان شده بودند از بس که ایشان مؤدب بودند. محال بود که حرف یا کلمه ناشایسته‌­ای از ایشان بشنوند. همه افراد و همسایه­‌ها به ایشان نهایت احترام را داشتند. هیچ­‌وقت نشد که من از ایشان حرف ناشایستی ببینم.

نماز شب از عبادت‌ها و نمازهای پرفضيلت است. نيايش در دل شب حالت خاصی به انسان می‌دهد كه در دل حق‌پويان و خداجويان احساس زيبايی است‌ تا اوج معنويت. لذا دوستان حق و بالاخص آنان كه همۀ عمر برای يافتن معنای حقيقت و سير در سلوک عرفان الهی گذراندند، وقت دعای شبانه را بر هيچ زمان ديگر ترجيح نمی‌دهند؛ چرا كه خداوند هميشه شب و سحر را برای راز و نياز پيشنهاد مي‌كند:

وَ بِالاْ َسْحَارِ هُم‌ْ يسْتَغْفِرُون[۱]‌َ