سیره سیاسی

از نقاط ویژه زندگی آیت‌الله‌العظمی میرزا محمدعلی شاه‌آبادی مبارزه با اعمال ضد دینی رضاخان است. در این میان مسئله تحصن در حرم حضرت عبدالعظیم حسنی علیه‌السلام جزء صفحات ماندگار زندگانی مبارزاتی ایشان محسوب می‌شود. با وجود دلایل متعددی که از زبان افراد مختلف در این باره منقول است، شنیدن دلیل تحصن از بیان خود مرحوم شاه‌آبادی لطف دیگری دارد. آیت‌الله نورالله شاه‌آبادی درباره علت تحصن پدرشان از ایشان پرسش کرده‌اند و آن عارف مبارز پاسخ دادند:

مبارزه سیاسی کاری خطیر است. در این میدان، جان و آبروی انسان و اطرافیانش در معرض خطر قرار می‌گیرد. این همان مسیری است که امامان معصوم شیعه پیمودند. مسئله اینجاست که هنگام در میان بودن اصل دین، هیچ مبارزه‌ای اساسی‌تر از این شکل مبارزه نیست. حجت‌الاسلام سعید شاه‌آبادی، نوه مرحوم شاه‌آبادی، درباره واکنش ایشان در برابر منع حجاب رضاخانی می‌گوید:

همواره می‌فرمود که اسلام از ناحیه این دولت (رضاخان) در خطر است. تا اینکه این مخالفت‌هایش تبدیل به مبارزه با رژیم شد. ایشان در آغاز کار، تلاش برای اتحاد علمای مرکز (تهران) نمود که به وسیله توطئه عمال حکومت شکسته شد؛ ایشان در هیئت‌های مذهبی به افشاگری فسادهای رژیم و بیداری مردم پرداخت و از علما برای مبارزه با ستم شاه درخواست تحصن در حضرت عبدالعظیم علیه‌السلام را نمود. دو نفر از علما با او همراهی کردند و ۱۵ ماه در حضرت عبدالعظیم دست به تحصن زد و در دو ماه محرم و صفر هر روز به منبر رفته، علیه رژیم سخنرانی می کرد.

صداقت، به تعریفی، یکی بودن حرف و عمل است. هستند کسانی که سخنان زیبا و جذابی گفته و نوشته‌اند، ولی عملاً فاصله‌ای فراوان با آن حرف‌ها دارند. مرحوم آیت‌الله‌العظمی شاه‌آبادی در کتاب شذرات‌المعارف و در فصلی جداگانه، به موضوع «شرکت مخمس» پرداخته‌اند و با بیان ضرورت آن، مبانی و روش راه‌اندازی آن را بیان کرده‌اند. درست در زمانی که حکومت وقت اجازه هر گونه فعالیت دینی و غیر دولتی را از مردم سلب کرده بود، ایشان کار خود را به‌کمال انجام دادند. برپایی صندوق‌های قرض‌الحسنه، ابتکاری بدیع از ایشان بود و پیش از این سابقه نداشت.

در عرفان که موقعیت ایشان بسیار ممتاز بود. تعبیرات حضرت امام در موقعیت بسیار والای عرفانی استاد معظم‌شان، گویای مقام و موقعیت این شخصیت بی‌نظیر و بی‌بدیل است. اما همه این‌ها از نظر امام در اینجا ممتاز شده و ارزشمند شده که امام تعبیرشان این بود که آقای شاه‌آبادی نه‌تنها یک فقیه و یک عارف کامل بود، بلکه یک مبارز به تمام معنا هم بود. خب می‌دانیم ما بسیاری از عرفا را داریم و می‌شناسیم که از مبارزه با نظام طاغوت و طاغوتیان بهره‌ای ندارند و دور هستند از مبارزه.

از دیگر ارکان اندیشه سیاسی مرحوم شاه‌آبادی، آمیختگی دین و سیاست است. او که سیاست را عبارت از «تدبیر در جریان مصالح نوعیه و منع از تحقق مفاسد آن‌ها» تعریف می‌کند، میان آن با تزویر و تدلیس و شیطنت جدایی می‌افکند و چنین سیاستی را تحریف در مفهوم سیاست می‌شمرد. از نظر ایشان، قوانین و احکام الهی را که در جهت مصالح و مفاسد واقعی اجتماعی تشریع شده‌اند، در واقع می‌توان سیاسات الهیه نامید. چون تدبیر در جریان همان مصالح و عدم ظهور همان مفاسد است.[۱]

از هوشمندی‌های عارف فرزانه و محبوب معمار جمهوری اسلامی، توجه ویژه به مقولۀ تهاجم فرهنگی است. موضوع تهاجم فرهنگی نه با این نام، ولی با همین محتوایی که در قاموس سیاسی انقلاب اسلامی متداول است، در اندیشۀ جناب شاه‌آبادی، از سه بُعد مورد عنایت قرار گرفته است: تشخیص، شناخت اسباب و عوامل، و راه‌های مقابله با آن. در مورد بُعد اول، او معتقد است: «مدت زمانی است که مملکت اسلام مبتلا به امراض مزمنه و مهلکه شده، انتشار عقاید باطله و اخلاق رذیله و افعال قبیحه؛ به حدی که نمی‌توان جامعه را نسبت به انسانیت داد، فضلاً عن الاسلامیه.[۱]»

از جلوه‌های قابل تأمل اندیشۀ سیاسی جناب شاه‌آبادی (ره) توجه به کار گروهی و پدید آوردن تشکیلات منسجم در میان مسلمانان است. اگرچه تحزب به معنای مذموم و ضد ارزشی آن، که برای جناح‌بندی و رقابت ناسالم سیاسی و ربودن قدرت از چنگ رقیب کاربرد دارد، از ساحت اندیشۀ عارف مهذبی همچون شاه‌آبادی کاملاً به‌دور است، ولی او به عنوان عالمی ربانی و فقیهی عارف به زمان خویش می‌داند: نیل به مقاصد عالیۀ اسلامی تنها در گرو پیدایش جمعیت منسجم است.

با توجه به آن زمینه سیاسی‌خانوادگی و زانو زدن در پای کرسی تدریس دو مرجع دینی برجسته و دو رهبر سیاسی بزرگ، رهبر بزرگ نهضت مشروطه ایران، آخوند خراسانی، و رهبر بزرگ قیام مردم عراق علیه اشغالگران انگلستان، در مراوده صمیمانه با آن دو و از نزدیک شاهد تحولات جاری آن عصر بودن، از شاه‌آبادی شخصیتی فهیم ساخته شد که میان عرفان و فقاهت از یک سو و سیاست و دیانت از سویی دیگر پیوند زد و پس از مراجعت از عراق و اقامت گزیدن در تهران، با گره زدن میان این سه بُعد، هرمی کامل از اندیشه صحیح اسلامی که در آن رشد کرده و در خود پدید آورده بود، به جامعه آن عصر ایران ارائه نمود؛ همین سه بُعد اصلی که در شخصیت

بخشی از اندیشۀ سیاسی و نگاه‌های تیزبین عارف و فقیه اهل بیت، جناب شاه‌آبادی، توجه دقیق به مقولۀ استقلال اقتصادی و تأثیر آن در عرصۀ سیاست و فرهنگ است. او در زدودن اندیشۀ خواب‌آلودۀ بعضی غافلان و نادانان (غَفَله و جَهَله) که از استفاده از صنایع دشمن خرسندند و می‌گویند: «خداوند عالم آن‌ها را خر و حمال ما قرار داده»، می‌فرماید: «حمال کسی است که پنبه را یک من شش قران به دشمن می‌دهد و یک من ششصد تومان، بل متجاوز، از او می‌خرد. حال مشاهده کن و ببین خر کیست؟ و آیا این نعمت است که آن را تشکر کنی؟